Από τον Νίκο Κριτσαντώνη, εκπαιδευτικό, ακαδημαϊκό υπεύθυνο των κέντρων προσχολικής αγωγής Dorothy Snot και σύμβουλο γονεϊκότητας και εκπαίδευσης.
Πριν από κάποια χρόνια είχα έναν πολύ αγαπημένο μαθητή (τότε 4 ετών) ο οποίος στην αρχή της χρονιάς όταν έβλεπε στο σχόλασμα τον παππού του, έπεφτε στο πάτωμα και προσποιούταν πως κάτι πολύ άσχημο είχε συμβεί. Τότε ο παππούς έτρεχε προς το μέρος του και με πολλή αγάπη αγκάλιαζε το παιδί και τον ρωτούσε τι είχε συμβεί. Ο Άντονι συνήθως παραπονιόταν είτε για τσακωμούς που δήθεν είχαν συμβεί, είτε για το φαγητό, είτε για την συμμαθήτρια του την Άννα.
Όλο αυτό στοίχιζε πολύ στον παππού ο οποίος δε μπορούσε να είναι σίγουρος πως όλα όσα άκουγε δεν είχαν στη πραγματικότητα συμβεί. Βέβαια, φανταστικά ή μη όλα αυτά που το παιδί μετέφερε είχαν αξία και είχαν κάτι να μας πουν για τις ανάγκες του. Όταν το συζήτησα με τους γονείς του παιδιού μου είπαν πως ο Άντονι γίνεται πολλές φορές χειριστικός απέναντι στον παππού του. Βλέπετε ο παππούς ήταν ο μόνος στην οικογένεια που αντιδρούσε τόσο συναισθηματικά απέναντι στις ιστορίες του Άντονι.
Πολύ συχνά όταν μιλάω με γονείς παρατηρώ πως υπάρχει μια τάση να προσδίδουμε στα παιδιά ενήλικα χαρακτηριστικά. Κάτι που είναι κατανοητό να συμβαίνει καθώς υπάρχουν συχνά συμπεριφορές που παρατηρούμε σε αυτά οι οποίες προσομοιάζουν σε συμπεριφορές ενηλίκων. Στο παράδειγμα μας, είχε ο Άντονι τη πρόθεση να χειραγωγήσει τον παππού του και να παίξει με τα συναισθήματα του;
Είναι πολύ σημαντικό να αναρωτηθούμε για τις προθέσεις των παιδιών καθώς οι πεποιθήσεις μας θα επηρεάσουν και τον τρόπο που θα τα αντιμετωπίσουμε.
Τα παιδιά εκπλήσσουν τους πάντες γύρω τους με την εξέλιξη τους και την ικανότητα τους να προσαρμόζονται στον κόσμο των ενηλίκων.
Τι εννοώ:
Ένα μικρό παιδί μπορεί να επιδείξει συμπεριφορές που μας θυμίζουν συμπεριφορές ενηλίκων. Ας σκεφτούμε τώρα ένα παιδί που ξεσπά πετώντας πράγματα και έναν ενήλικα που κάνει το ίδιο. Η ουσιώδης διαφορά έγκειται στην απουσία πρόθεσης από τη μεριά του παιδιού στο να προκαλέσει κακό στους γύρω του.
Αν παρατηρήσουμε καλά το πλαίσιο μίας τέτοιας συμπεριφοράς σαν και αυτή που μόλις ανέφερα, το πιο πιθανό είναι πως θα δούμε ένα παιδί που δεν έχει τον έλεγχο του εαυτού του (συναισθηματικά αλλά και σωματικά) μπροστά σε κάποιες δυσκολίες που έχει να αντιμετωπίσει. Αν το κατανοήσουμε αυτό θα επικεντρωθούμε στο πως μπορούμε να το βοηθήσουμε. Αν όχι το μυαλό μας θα πάει στην πειθαρχία.
Παράδειγμα:
Ο Νίκος (2,5 ετών) χάνει συχνά τη υπομονή του και τείνει να αρπάζει υλικά και παιχνίδια ακόμα και να πετάει πράγματα σε άλλα παιδιά.
Έχει σημασία αν, ως εκπαιδευτικός, "διαβάσω" ή επικοινωνήσω αυτή τη συμπεριφορά κάπως έτσι:
Ο Νίκος δείχνει επιθετική (ή βίαιη) συμπεριφορά απέναντι στους συμμαθητές του.
Αντί για έτσι:
Ο Νίκος, ο οποίος δεν έχει κατακτήσει ακόμα τις δεξιότητες που θα του επιτρέψουν να εκφράσει τις επιθυμίες και τις ανάγκες του με το λόγο του, τείνει να χρησιμοποιεί τα χέρια του για να διεκδικεί και να επικοινωνεί.
Στο πρώτο παράδειγμα κάνω ένα χαρακτηρισμό για τον Νίκο που στη πραγματικότητα προσδίδει μια πρόθεση που δεν υπάρχει (να βλάψει κάποιο άλλο παιδί) ενώ στη δεύτερη εστιάζω στο πλαίσιο της συμπεριφοράς του Νίκου, προσπαθώντας να τη κατανοήσω και με σκοπό να βοηθήσω το παιδί.
Γιατί αυτό είναι σημαντικό:
Οι λέξεις που θα χρησιμοποιήσω φανερώνουν και την προσέγγιση που έχω απέναντι στον μαθητή μου. Δε λέω πως ο τρόπος αντίδρασης ενός παιδιού δεν μπορεί να προσομοιάζει μια επιθετική συμπεριφορά αλλά έχει πολύ μεγάλη σημασία να επικεντρωνόμαστε στο πλαίσιο ώστε να κατανοήσουμε τι πραγματικά συμβαίνει πριν βιαστούμε να τη χαρακτηρίσουμε.
Μη ξεχνάμε πως στον αναπτυσσόμενο άνθρωπο, ο εγκέφαλος αναπτύσσεται σταδιακά με διαφορετικές περιοχές να ενεργοποιούνται κατά τη διάρκεια διαφορετικών αναπτυξιακών σταδίων. Στο παράδειγμα μας, η περιοχή που είναι υπεύθυνη για τη λογική σκέψη και την λογική επεξεργασία των εμπειριών του Νίκου είναι πολύ αδύναμη σε αυτή την ηλικία. Αντίθετα το συναισθηματικό μέρος του εγκεφάλου κυριαρχεί με αποτέλεσμα την αδυναμία του Νίκου να ρυθμίσει την συμπεριφορά του κατόπιν οδηγιών.
Εδώ το connect before you correct κάνει θαύματα και είναι αυτό που προτείνουμε ως στρατηγική σε όσους δουλεύουν με παιδιά αυτής της ηλικίας. Οι δεξιότητες επικοινωνίας θα κατακτηθούν μέσα από το παράδειγμα των ενηλίκων και με τις "δοκιμές" των παιδιών στο παιχνίδι τους.
Ο Νίκος δεν είναι επιθετικός, θέλει το ίδιο με εμάς, να βρει τους κατάλληλους και πιο αποτελεσματικούς τρόπους επικοινωνίας, αλλά το σώμα του και ο εγκέφαλος του προς το παρόν δεν τον βοηθάνε, με αποτέλεσμα να χάνει κάποιες στιγμές τον έλεγχο. Σε αυτές τις περιπτώσεις ο ήρεμος και καθησυχαστικός τόνος του ενήλικα θα τον ηρεμίσει ώστε να ανακτήσει τον έλεγχο και πάλι.
Εάν, στο συγκεκριμένο παράδειγμα, περιγράψω τη συμπεριφορά του παιδιού με λέξεις που του προσδίδουν πρόθεση τότε, το πιο πιθανό είναι και να αντιμετωπίσω ανάλογες καταστάσεις όχι με κατανόηση και υποστήριξη αλλά με επικριτικότητα.
Πρόσφατα διάβασα ένα άρθρο μίας ψυχολόγου που έδινε συμβουλές σε γονείς παιδιών προσχολικής ηλικίας με τίτλο: "ΧΕΙΡΙΣΤΙΚΑ ΠΑΙΔΙΑ: ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΤΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕΤΕ"
Το άρθρο ανέφερε πως "τα παιδιά από την ηλικία των 2 χρησιμοποιούν χειριστικές συμπεριφορές όπως το κλάμα". Στο ίδιο άρθρο διάβασα πως οι χειριστικές συμπεριφορές που το παιδί έχει υιοθετήσει "αποτελούν ένα μεγάλο όπλο στην προσπάθειά του να κερδίσει την πάλη για την εξουσία και να μπορέσει να έχει το πάνω χέρι".
Είναι πραγματικά αστείο (και λίγο τρομακτικό) να σκεφτεί ένας γονέας πως στο μυαλό του βρέφους που με τόση φροντίδα μεγαλώνει κρύβεται ένας / μία δολοπλόκος με πρόθεση να τους χειραγωγήσει "ώστε να κερδίσει την πάλη για την εξουσία και να μπορέσει να έχει το πάνω χέρι".
Τα παιδιά έχουν μια άλλη πιο σημαντική "πάλη", αυτή για τον έλεγχο του σώματος τους το οποίο αναπτύσσεται ραγδαία. Σε μία τόσο μικρή ηλικία για να είναι ικανά τα παιδιά για μία τέτοια συμπεριφορά (χειραγώγηση) θα έπρεπε ο εγκέφαλος τους να έχει τις παρακάτω δεξιότητες:
- Υποθετική σκέψη
- Κριτική και ορθολογική σκέψη
- Ενσυναίσθηση
- Έλεγχος παρορμήσεων
Οι συγκεκριμένες γνωστικές δεξιότητες ανήκουν στον τομέα του προμετωπιαίου φλοιού, την περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για τις ικανότητες υψηλής λειτουργικότητας. Αυτή η περιοχή του εγκεφάλου είναι η τελευταία που αναπτύσσεται και αυτό θα συμβεί πολλά χρόνια αργότερα.
Μπορείτε να κοιμάστε ήσυχοι, το παιδί σας δε ξενυχτά προσπαθώντας να κλέψει την εξουσία σας! Αντιθέτως, μια και κυριολεκτικά η ζωή του εξαρτάται από εσάς, αυτό που το καθησυχάζει είναι αυτή η αίσθηση σιγουριάς που αναδύεται όταν είναι σίγουρο πως εσείς, οι γονείς του, έχετε τον έλεγχο.
Ας δούμε ένα ακόμα παράδειγμα:
Η Μαρία (4 ετών) ξεκίνησε σχολείο πρώτη φορά πριν από λίγες εβδομάδες. Σε αυτές τις πρώτες μέρες του σχολείου βάζει τα κλάματα και πέφτει στο πάτωμα κάθε φορά που χρειάζεται να μαζέψει τα υλικά ή τα παιχνίδια που χρησιμοποιεί. Επίσης έχει τις ίδιες αντιδράσεις όταν η ομάδα ακολουθεί διαφορετικό πρόγραμμα από εκείνο που εκείνη θα ήθελε.
Είναι η συμπεριφορά της Μαρίας χειριστική;
Σύμφωνα με αρκετά post που διαβάζω στο Instagram αλλά και σε μια σειρά από σελίδες ειδικών γονεΪκότητας, η Μαρία γίνεται χειριστική για να διεκδικήσει αυτό που επιθυμεί. Προσπαθεί δηλαδή να χειραγωγήσει αυτούς που ελέγχουν το πρόγραμμα της, στη προκειμένη περίπτωση τη δασκάλα / το δάσκαλο ώστε να κερδίσει αυτό που θέλει (παραπάνω χρόνο με τα παιχνίδια της).
Ας δούμε όμως και τον αντίλογο:
Η Μαρία είναι 3 ετών.
Μια και όπως είδαμε παραπάνω ο εγκέφαλος της δεν έχει αναπτύξει ακόμα τις δεξιότητες που απαιτούνται για να γίνει χειριστική ίσως συμβαίνει κάτι από τα παρακάτω:
1) Η Μαρία προσπαθώντας να βρει λύσεις στο πρόβλημά της (θέλει να συνεχίσει το παιχνίδι της) καταφεύγει σε μία συμπεριφορά που έχει μάθει πως έχει αποτέλεσμα (πέφτει στο πάτωμα και βάζει τα κλάματα). Αυτό το διαπίστωσε πως λειτουργεί όταν μη μπορώντας να ελέγξει τα συναισθήματα της (όπως η συντριπτική πλειοψηφία των παιδιών αυτής της ηλικίας ) έβαλε τα κλάματα και έπεσε στο πάτωμα φωνάζοντας εκείνη τη φορά που ο μπαμπάς της δεν της αγόρασε το δεινόσαυρο που είχε δει στο μαγαζί. Η Μαρία δεν είχε έλεγχο των αντιδράσεων της σε αυτή τη περίπτωση αλλά το ξέσπασμα της αυτό είχε ως αποτέλεσμα να φύγει από το μαγαζί με το δεινόσαυρο αγκαλιά. Έκτοτε σε ανάλογες περιπτώσεις έχει κερδίσει διάφορα πράγματα που δεν υπήρχαν στις αρχικές συμφωνίες.
2) Η Μαρία η οποία δεν έχει ακόμη προσαρμοστεί στη ζωή του σχολείου χρειάζεται χρόνο ώστε μέσα από το παιχνίδι να αυτορυθμιστεί και όντας πιο ήρεμη να συνεχίσει τη μέρα της. Η Μαρία έχει επίσης ανάγκη να νιώσει πως έχει κάποιο έλεγχο σε αυτή τη νέα συνθήκη και δε χρειάζεται ξαφνικά να ακολουθεί ένα πρόγραμμα που δεν το επέλεξε. Σε αυτή τη περίπτωση ο / η εκπαιδευτικός θα προσαρμόσει το πρόγραμμα ώστε τα παιδιά της τάξης να έχουν περισσότερο χρόνο για παιχνίδι και σταδιακά να εισάγει περισσότερο δομημένες δραστηριότητες ή ακόμα καλύτερα να δώσει στα παιδιά την ευκαιρία να συνδιαμορφώσουν το πρόγραμμα της ημέρας δίνοντας επιλογές και οπτικοποιώντας ταυτόχρονα τις δραστηριότητες της ημέρας ώστε τα παιδιά να είναι σε θέση να το ελέγχουν από μόνα τους χωρίς να είναι αναγκασμένα να ζητάνε βοήθεια. Αυτό θα δώσει στα παιδιά την ευκαιρία να πάρουν αποφάσεις και να νιώσουν πως έχουν λόγο και έλεγχο σε αυτό που τους συμβαίνει.
Μπορείτε να κοιμάστε ήσυχοι, το παιδί σας δε ξενυχτά προσπαθώντας να κλέψει την εξουσία σας!
Θα ήθελα εδώ, για τους γονείς περισσότερο, να αναφέρω πως δε χρειάζεται να πάμε στο άλλο άκρο και να διστάζουμε να περιγράψουμε τις δυσκολίες μας με φόβο μην εκφραστούμε με τα "λάθος" λόγια όταν μοιραζόμαστε τις δυσκολίες μας. Η γλώσσα που χρησιμοποιούμε είναι η γλώσσα των ενηλίκων και κάποιες φορές αποτυγχάνει να αποδώσει το κατάλληλο νόημα. Ελπίζω πως θα γίνει σε όλους κατανοητό πως ο πυρήνας του αρχικού ερωτήματος "είναι τα παιδιά χειριστικά" δεν είναι σημασιολογικής φύσεως αλλά στοχεύει στη δημιουργία μιας κουλτούρας γύρω από τα παιδιά που δε τα βάζει απέναντι στις δυσκολίες αλλά, αντιθέτως προσφέρει την στήριξη που έχουν ανάγκη.
Η πείρα μου αλλά και η γνώση που έχω αποκομίσει δουλεύοντας με παιδιά και τις οικογένειες τους είναι πως όταν υπάρχει πρόθεση για κατανόηση, και όχι για κατηγοριοποίηση, τα παιδιά εκπλήσσουν τους πάντες γύρω τους με την εξέλιξη τους και την ικανότητα τους να προσαρμόζονται στον κόσμο των ενηλίκων.
Σε αυτή τη διαδικασία έχει σημασία αν μεταφράζουμε τις συμπεριφορές των παιδιών ως προσπάθεια να ανακτήσουν έλεγχο πάνω στις ζωές μας ή έλεγχο πάνω στις δικές τους ζωές.
