Από τον Νίκο Κριτσαντώνη, εκπαιδευτικό, ακαδημαϊκό υπεύθυνο των κέντρων προσχολικής αγωγής Dorothy Snot και σύμβουλο γονεϊκότητας και εκπαίδευσης.
Τα όρια και η θετική διαπαιδαγώγηση, ως θεματική, αλλά και ως πρακτική, μπορούμε να πούμε πως αποτελούν τη λογική συνέχεια όσων έχουμε αναφέρει στα προηγούμενα άρθρα μας.
Τι εννοούμε όμως όταν μιλάμε για Όρια;
Τα όρια είναι οι κατευθυντήριες γραμμές που κάποιες φορές ορίζονται από τους γονείς και άλλες δημιουργούνται από κοινού με τα παιδιά. Τα όρια ορίζουν έναν ασφαλή χώρο για προσωπική ανάπτυξη, συναισθηματική έκφραση και αμοιβαία κατανόηση.
Στο πλαίσιο της θετικής γονεϊκότητας, τα όρια δεν αφορούν τον έλεγχο ή την τιμωρία, αλλά τη δημιουργία ευκαιριών για μάθηση, ανάπτυξη συναισθηματικής νοημοσύνης και οικοδόμηση ψυχικής ανθεκτικότητας.
Αντί να έχουμε άκαμπτους κανόνες που επιβάλλονταιαπό τους ενήλικες, τα όρια είναι ευέλικτες, εξελισσόμενες συμφωνίες που τιμούν τόσο την αναπτυσσόμενη αυτονομία του παιδιού όσο και την ευθύνη του γονέα να φροντίζει και να προστατεύει.
Επίσης λειτουργούν ως πλαίσιο για την ανακάλυψη βασικών δεξιοτήτων ζωής, όπως ο αυτοέλεγχος, η ενσυναίσθηση και η επίλυση προβλημάτων, ενώ παράλληλα καλλιεργούν μια ποιοτική σχέση μεταξύ γονέα και παιδιού που βασίζεται στην εμπιστοσύνη.
Τι εννοούμε όταν μιλάμε για όρια (π.χ. για ένα παιδί 4 ετών): πρόγραμμα εβδομάδας, ρουτίνες, κανόνες οικογένειας (οθόνες, φαγητό), κοινωνικοί κανόνες. Για ένα παιδί αυτής της ηλικίας, τα όρια δεν πρέπει να είναι αφηρημένες έννοιες αλλά οι σταθερές, προβλέψιμες δομές της καθημερινότητάς του. Οι ρουτίνες, όπως η σταθερή ώρα του ύπνου ή το πλύσιμο των χεριών πριν το φαγητό, λειτουργούν σαν ένας χάρτης που του δείχνει τι να περιμένει, προσφέροντας του ασφάλεια και μειώνοντας τις εντάσεις. Παρομοίως, οι σαφείς οικογενειακοί κανόνες για θέματα όπως ο χρόνος στις οθόνες ή ο τρόπος που μοιραζόμαστε τα παιχνίδια, οριοθετούν την αποδεκτή συμπεριφορά και βοηθούν το παιδί να κατανοήσει πώς λειτουργεί αρμονικά η οικογένεια και ο κόσμος γύρω του.
Γιατί χρειαζόμαστε Όρια στις σχέσεις μας με τα παιδιά ;
Στόχος μας είναι η αποτελεσματική επικοινωνία, η συνέπεια και ο αμοιβαίος σεβασμός, επιτρέποντας έτσι στα παιδιά να εξερευνούν τον κόσμο τους με ασφάλεια.
Τελικά, τα υγιή όρια ενδυναμώνουν τα παιδιά να αναπτύξουν τον αυθεντικό εαυτό τους, κατανοώντας παράλληλα τη σημασία που έχει η σύνδεση με τους άλλους, προετοιμάζοντάς τα να ευδοκιμήσουν σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο.
Ο καθορισμός των ορίων βοηθά τα παιδιά να κατανοήσουν ποιες είναι οι προσδοκίες από αυτά, πράγμα που είναι ζωτικής σημασίας για την κοινωνική, συναισθηματική και πνευματική τους ανάπτυξη. Οι γονείς που θέτουν σαφή όρια και τα τηρούν μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αναπτύξουν αυτοπειθαρχία, υπευθυνότητα και σεβασμό για τους άλλους.
Δυστυχώς έχουμε μάθει όταν ακούμε τη συγκεκριμένη λέξη - τα όρια - το μυαλό μας αυτόματα να πηγαίνει στις συνέπειες. Στη γονεϊκότητα πολύ συχνά τα όρια, μας παραπέμπουν στην αντιμετώπιση των "ανυπάκουων" παιδιών.
Στη πραγματικότητα τα όρια μας βοηθούν να χτίσουμε υγιείς και δίκαιες σχέσεις με βάση τον σεβασμό και στη γονεϊκότητα να βοηθάμε τα παιδιά να νιώθουν ασφάλεια αλλά και την φροντίδα μας.
Σίγουρα, το θέμα των συνεπειών μπορεί να είναι μέρος της συζήτησης για την οριοθέτηση, όμως υπάρχουν στάδια και γονεϊκές πρακτικές που είναι πολύ πιο αποτελεσματικές - σε βαθμό που τις περισσότερες φορές δεν θα χρειαστεί καν να φτάσουμε στην συνέπειες.
Ακολουθούν ορισμένες πρακτικές συμβουλές για τον καθορισμό ορίων για παιδιά ηλικίας 2 έως 9 ετών:
1. Να είστε συνεπείς:
Η συνέπεια είναι το κλειδί όταν πρόκειται για τον καθορισμό ορίων. Όταν οι κανόνες και οι προσδοκίες αλλάζουν συνεχώς, το παιδί αισθάνεται ανασφάλεια και σύγχυση, κάτι που συχνά οδηγεί σε δοκιμασία των ορίων. Η συνέπεια, από την άλλη, χτίζει ένα προβλέψιμο και ασφαλές περιβάλλον, όπου το παιδί ξέρει τι να περιμένει.
Στην πράξη: Αν ο κανόνας είναι "δεν τρώμε γλυκό πριν το φαγητό", αυτός ο κανόνας πρέπει να ισχύει τόσο με τη μαμά όσο και με τον μπαμπά. Η ασυνέπεια (π.χ. "εντάξει, μόνο σήμερα επειδή γκρινιάζεις") διδάσκει στο παιδί ότι οι κανόνες είναι εύκαμπτοι και ότι η επιμονή μπορεί να τους αλλάξει.
Η σημασία της συμφωνίας: Είναι απαραίτητο να έχουν προηγηθεί συζητήσεις από τις οποίες να έχουν προκύψει οι σχετικές συμφωνίες. Βεβαιωθείτε ότι και οι δύο γονείς συμφωνείτε στους βασικούς κανόνες και τους εφαρμόζετε με τον ίδιο τρόπο. Αυτό θα βοηθήσει το παιδί σας να καταλάβει ότι εννοείτε αυτά που λέτε και ότι οι κανόνες ισχύουν για όλους.
Μην το παρακάνετε: Είναι πολύ σημαντικό να αξιολογήσετε την χρησιμότητα ενός κανόνα πριν μιλήσετε για αυτό στο παιδί.
Σκεφτείτε: "Είναι πραγματικά απαραίτητο να έχουμε αυτόν τον κανόνα; Μήπως κατά συνθήκη μπορούμε από κοινού να αποφασίζουμε; "
2. Να είστε σαφείς και περιεκτικοί:
Κρατήστε τους κανόνες απλούς και κατανοητούς. Ο εγκέφαλος ενός μικρού παιδιού δεν μπορεί να επεξεργαστεί περίπλοκες οδηγίες ή αφηρημένες έννοιες. Ασαφείς εντολές όπως "να είσαι φρόνιμος" ή "συμπεριφέρσου όμορφα" δεν σημαίνουν τίποτα συγκεκριμένο για ένα παιδί.
Στην πράξη:
o Αντί για: "Να είσαι καλός στο σούπερ μάρκετ".
o Πείτε: "Στο σούπερ μάρκετ μένουμε κοντά στο καρότσι".
o Αντί για: "Συμμάζεψε το δωμάτιό σου".
o Πείτε: "Μετά το παιχνίδι τα τουβλάκια χρειάζεται να μπουν στο κόκκινο κουτί".
Προσφέρετε την εναλλακτική λύση: Ένας κανόνας όπως "Απαγορεύεται να χτυπάμε" είναι σαφής, αλλά γίνεται πολύ πιο αποτελεσματικός όταν συνδυάζεται με τη θετική εναλλακτική. Μπορείτε να πείτε: "Καταλαβαίνω ότι θύμωσες. Δεν χτυπάμε. Χρησιμοποιούμε τις λέξεις μας. Πες στην αδερφή σου: "Θύμωσα που μου πήρες το παιχνίδι."
Με αυτό τον τρόπο, δεν απαγορεύετε απλώς μια συμπεριφορά, αλλά προτείνετε πολύτιμες δεξιότητες διαχείρισης συναισθημάτων και επίλυσης προβλημάτων.
3. Να είστε υπομονετικοί: Η οριοθέτηση είναι μαραθώνιος, όχι σπριντ
Ο καθορισμός ορίων είναι μια διαδικασία που απαιτεί χρόνο και υπομονή. Είναι απολύτως φυσιολογικό και αναμενόμενο το παιδί σας να δοκιμάσει τα όρια και να αντιδράσει. Αυτή η "δοκιμασία" δεν είναι πράξη ανυπακοής, αλλά ο τρόπος του παιδιού να καταλάβει αν το όριο είναι σταθερό και αξιόπιστο καθώς εκείνο ταυτόχρονα εξερευνά τον κόσμο και τη θέση του σε αυτόν.
Στην πράξη: Αν έχετε συμφωνήσει με το παιδί πως μετά την ανάγνωση πάμε για ύπνο, και το παιδί σας ζητάει ξανά και ξανά με διάφορες προφάσεις, νερό, τουαλέτα, ή άλλη μια αγκαλιά, η αντίδρασή σας είναι σημαντική. Αντί να εκνευριστείτε, μπορείτε με ηρεμία και σταθερότητα να το συνοδεύσετε πίσω στο κρεβάτι του, μιλώντας ψύχραιμα και με ενσυναίσθηση : "Τα κάναμε όλα αυτά. Τώρα είναι ώρα για ύπνο. Καληνύχτα". Το να παραμείνετε σταθεροί και συνεπείς, χωρίς θυμό, είναι το μήνυμα που χρειάζεται. Με τον χρόνο και τη συνέπεια, το παιδί σας θα θυμάται και θα επικυρώνει τις συμφωνίες σας.
4. Προσφέρετε επιλογές:
Το να δίνετε στο παιδί σας επιλογές είναι μια από τις πιο αποτελεσματικές στρατηγικές της θετικής διαπαιδαγώγησης.
Γιατί δουλεύει τόσο καλά;
Γιατί ουσιαστικά αναγνωρίζει κάτι που όλα τα παιδιά χρειάζονται καθώς μεγαλώνουν: την αίσθηση της αυτονομίας. Αντί να μπαίνουμε σε έναν αγώνα δύναμης με "ναι" και "όχι", αλλάζουμε εντελώς τη δυναμική. Το παιδί έχει λόγο, εσείς όμως παραμένετε αυτοί που θέτετε το πλαίσιο.
Πώς το εφαρμόζουμε στην καθημερινότητα
Η λογική είναι απλή: Προσφέρετε δύο ή τρεις επιλογές που είναι μέσα στο πλαίσιο που έχετε ορίσει. Το παιδί εκφράζει τις προτιμήσεις του αλλά το αποτέλεσμα παραμένει μέσα στα όρια που έχετε βάλει εσείς.
Να μερικά παραδείγματα που μπορείτε να δοκιμάσετε:
Όταν ετοιμαζόμαστε να βγούμε έξω:
Αντί για το κλασικό "Φόρα το μπουφάν σου, έχει κρύο", δοκιμάστε: "Θέλεις να φορέσεις το μπλε μπουφάν ή το πράσινο;". Το αποτέλεσμα είναι το ίδιο (το παιδί θα πάρει μαζί του το μπουφάν) αλλά η συζήτηση δεν ξεκινά με εντολή.
Στο τραπέζι:
Ξέρω πόσο δύσκολο είναι το θέμα με τα λαχανικά. Αντί για "Πρέπει να φας λαχανικά", δοκιμάστε: "Για συνοδευτικό σήμερα έχουμε μπρόκολο και καρότα. Τι προτιμάς;". Μικρή αλλαγή στη διατύπωση, μεγάλη διαφορά στην ανταπόκριση.
Φεύγοντας από την παιδική χαρά:
Αντί για την απότομη ανακοίνωση "Φεύγουμε τώρα!", πείτε: "Σε λίγο θα φύγουμε. Θέλεις να κάνεις τσουλήθρα δύο τελευταίες φορές ή να πας στην κούνια για ένα λεπτό;". Με αυτόν τον τρόπο δίνετε υπενθύμιση και επιλογή - δύο πράγματα που τα παιδιά πραγματικά χρειάζονται.
Μάζεμα παιχνιδιών:
Αντί για την εντολή "Μάζεψε τα παιχνίδια σου", δοκιμάστε: "Ήρθε η ώρα να συμμαζέψουμε. Θέλεις να ξεκινήσεις από τα τουβλάκια ή από τα αυτοκινητάκια;"
Μερικά πράγματα που πρέπει να προσέξετε:
Οι επιλογές πρέπει να είναι αληθινές:
Μην προσφέρετε κάτι που δεν μπορείτε πραγματικά να υποστηρίξετε. Το "Θέλεις να πας για ύπνο τώρα ή αργότερα;" δεν είναι πραγματική επιλογή αφού η ώρα του ύπνου αποτελεί ρουτίνα άρα δεν συζητιέται. Καλύτερα να πείτε: "Είναι ώρα για ύπνο. Θέλεις να διαβάσουμε το παραμύθι με τους δεινόσαυρους ή αυτό με τα αστέρια;".
Μην το παρακάνετε:
Ειδικά τα μικρότερα παιδιά μπερδεύονται εύκολα. Πολλές επιλογές τα αγχώνουν αντί να τα βοηθούν. Δύο επιλογές είναι συνήθως το ιδανικό.
Προσφέροντας επιλογές, κάνετε κάτι πολύ σημαντικό: Διδάσκετε στο παιδί σας πώς να παίρνει αποφάσεις, πώς να συνεργάζεται, και πως η γνώμη του μετράει. Αυτό χτίζει εμπιστοσύνη και αμοιβαίο σεβασμό - που είναι στην ουσία ο πυρήνας της θετικής διαπαιδαγώγησης.
Με τον καιρό, θα δείτε ότι στο παιδί σας γίνεται πιο εύκολο να κάνει επιλογές και να νιώθει υπεύθυνο για αυτές. Αναπτύσσει αυτοπειθαρχία και υπευθυνότητα - που είναι ακριβώς αυτό που στοχεύουμε όταν θέτουμε όρια με αγάπη και σεβασμό.
Σημείωση: Οι επιλογές των παιδιών πρέπει να αυξάνονται τόσο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν. Επίσης, είναι σημαντικό να θυμάστε πως η συγκεκριμένη στρατηγική χρησιμοποιείται εκεί που δεν μπορεί να υπάρξει διαπραγμάτευση (πχ όταν έχουμε ραντεβού με τον γιατρό ή όταν πλησιάζει η ώρα για ύπνο). Στην καθημερινότητα ενός παιδιού είναι πολύ σημαντικό να προσφέρονται και επιλογές που δεν είναι οριοθετημένες από τον ενήλικα. Πχ "πού θα ήθελες να πάμε το απόγευμα" ή "ποιο βιβλίο θα ήθελες να διαβάσουμε; "
5. Επικεντρωθείτε στη θετική ενίσχυση: Αναγνωρίστε την προσπάθεια, όχι μόνο το αποτέλεσμα
Αντί να εστιάζετε πάντα στα αρνητικά και σε ό,τι έκανε λάθος το παιδί, φροντίστε να μην αγνοείτε τις μικρές καθημερινές κατακτήσεις του καθώς και να επαινείτε το παιδί σας όταν ακολουθεί τις συμφωνίες σας.
Η θετική ενίσχυση αποτελεί ισχυρό κίνητρο για τα παιδιά.
Γίνετε συγκεκριμένοι: Αντί για ένα γενικό "μπράβο", περιγράψτε τη συμπεριφορά που σας άρεσε.
Αντί για: "Μπράβο που μοιράστηκες".
Πείτε: "Είδα πόσο ευγενικά έδωσες το φορτηγό σου στον φίλο σου όταν στο ζήτησε. Τον είδα που χάρηκε πολύ με την κίνησή σου".
Επαινέστε την προσπάθεια: Μην υποτιμάτε την προσπάθεια που κάνει ένα παιδί για να διαχειριστεί τα συναισθήματα του. Όταν δείτε το παιδί σας να προσπαθεί να χρησιμοποιήσει λέξεις αντί για χτυπήματα, ακόμα κι αν δεν τα καταφέρει τέλεια, αναγνωρίστε το. "Είδα ότι προσπάθησες πολύ να μείνεις ήρεμος. Είμαι περήφανος για την προσπάθειά σου". Αυτό του δίνει δύναμη να συνεχίσει να προσπαθεί.
6. Να αποτελείτε πρότυπο θετικής συμπεριφοράς:
Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω τα παιδιά μαθαίνουν από το παράδειγμα μας, γι’ αυτό φροντίστε να είστε εσείς το πρότυπο της συμπεριφοράς που θέλετε να βλέπετε στο παιδί σας. Για παράδειγμα, αν θέλετε το παιδί σας να σέβεται και να είναι ευγενικό προς τους άλλους, βεβαιωθείτε ότι εσείς διαμορφώνετε αυτή τη συμπεριφορά στις δικές σας αλληλεπιδράσεις με τους άλλους.
Στην πράξη:
Διαχείριση θυμού: Αν θέλετε το παιδί σας να μην φωνάζει όταν θυμώνει, πρέπει πρώτα εσείς να αποφεύγετε τις φωνές. Όταν νιώθετε ότι εκνευρίζεστε, πείτε το φωναχτά: "Νιώθω πολύ θυμωμένος τώρα, οπότε θα πάρω μερικές βαθιές ανάσες για να ηρεμήσω". Του δείχνετε έμπρακτα μια στρατηγική διαχείρισης.
Σεβασμός: Αν θέλετε το παιδί σας να σας μιλάει με σεβασμό, βεβαιωθείτε ότι κι εσείς του μιλάτε με σεβασμό, ακόμα και όταν είστε αναστατωμένοι. Αν του ζητάτε να μην σας διακόπτει, προσπαθήστε να μην το διακόπτετε ούτε εσείς όταν σας μιλάει.
Επίλυση συγκρούσεων: Οι συγκρούσεις είναι αναπόφευκτες και πολύτιμες ευκαιρίες για μάθηση. Όταν διαφωνείτε με τον/τη σύντροφό σας, το παιδί σας παρατηρεί. Το να σας βλέπει να επιλύετε τις διαφορές σας με ήρεμο διάλογο και αμοιβαίο σεβασμό είναι το πιο ισχυρό μάθημα για το πώς χτίζονται υγιείς σχέσεις.
Συνοψίζοντας
Ο καθορισμός ορίων αποτελεί σημαντικό μέρος της γονικής μέριμνας, ιδίως όταν πρόκειται για παιδιά ηλικίας 2 έως 9 ετών. Με συνέπεια, σαφήνεια και υπομονή, οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να κατανοήσουν τα όρια και να αναπτύξουν σημαντικές δεξιότητες όπως η αυτοπειθαρχία, η υπευθυνότητα και ο σεβασμός προς τους άλλους. Με το μοντέλο καλής συμπεριφοράς και προσφέροντας θετική ενίσχυση, οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους να εξελιχθούν σε ευτυχισμένους, υγιείς και καλά προσαρμοσμένους ενήλικες.
Προτάσεις βιβλίων:
Για όσους ενδιαφέρονται να ενημερωθούν περεταίρω σχετικά με το θέμα των ορίων αλλά και της θετικής επικοινωνίας με τα παιδιά, από τη σκοπιά της Θετικής Γονεϊκότητας.
Ακολουθούν ορισμένα γνωστά και καθιερωμένα βιβλία σχετικά με τη θέσπιση ορίων και τη διαπαιδαγώγηση παιδιών ηλικίας 2 ετών και άνω:
"Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο του: 12 επαναστατικές στρατηγικές για να καλλιεργήσετε το αναπτυσσόμενο μυαλό του παιδιού σας” των Daniel J. Siegel & Tina Payne Bryson – Εκδ Πατάκη
"Πως να μιλάτε ςτα παιδιά ώστε να σας ακούν και πως να τα ακούτε ώστε να σας μιλούν” των Adele Faber & Elaine Mazlish - Εκδ Πατάκη
Γονείς απλά! (Αυθεντικός τίτλος: "Using the Extraordinary Power of Less to Raise Calmer, Happier, and More Secure Kids”) των Kim John Payne & Lisa M. Ross – Εκδ Καλειδοσκόπιο
"Ο εγκέφαλος του Ναι” των : Dr. Daniel J. Siegel & Dr. Tina Payne Bryson – Εκδ Πατάκη
Αποτελεσματική Διαπαιδαγώγηση της Jane Nelsen – Εκδ Διόπτρα
"Μεγαλώστε τα παιδιά σας με αγάπη και λογική” των Foster Cline και Jim Fay - Εκδ Κριτική
"The explosive child: A New Approach for Understanding and Parenting Easily Frustrated, Chronically Inflexible Children” του Ross W. Greene
